شیعیان اثنی عشری در مصر

  

مقدمه:

مصری ها معروف به محبت شدید نسبت به اهل بیت پیامبر صلی الله علیه و آله و تعلق خاطر به ایشان هستند. اما مذهب تشیع همزمان با سلطه دولت فاطمیون اسماعیلی مذهب بر مصر شکوفا شد و مساجدشان در اذان عبارت "حی علی خیر العمل" را به کار می برند. (عبارتی که شیعیان بر خلاف اهل سنت آن را به اذان اضافه نموده اند).

همراه با سقوط دولت فاطمی عاضد در سال 567 ه.ق تشیع محدود و مصر به نظام اهل سنت بازگشت به طوری که مذهب امام ابو حنیفه نعمان مذهب رسمی مصر شمرده می شود. مسجد جامع الازهر که توسط فاطمیون بنا گردید، تبدیل به بنای باشکوه علمی و معنوی اهل سنت در تمام جهان اسلام گردید.

 

با این وجود مصری ها احیاء مراسم ولادت و توجه به مناسبت های مربوط به اهل بیت را از فاطمی ها به ارث بردند. مانند میلاد نبی اکرم ص و امام حسین و آغاز سال هجری و روز عاشورا و دیگر مناسبت هایی که بخشی از احساسات مردمی آنها را سبب می شود به عنوان مثال بیش از 2 میلیون مصری برای زیارت ضریح امام حسین در سالروز ولادت آن حضرت که هر ساله در قاهره برگزار می شود شرکت می کنند.
علی رغم این که شیعیان در مصر از دهه 40 قرن گذشته و تا اواخر دهه 70 با یک آزادی نسبی فعالیت می کردند اززمان پیروزی انقلاب اسلامی در ایران در سال 1979 مورد تحریم قرار گرفتند حقوقشان در آزادی بیان اعتقادات دینی شان به رسمیت شناخته نمی شدازایجاد تشکیلات دینی و اجتماعی منع شدند و از اواسط دهه 80- طبق گزارشها- تحت پیگرد قانونی قرار گرفتند.

به نظر می رسد سخنان رئیس جمهور مصر حسنی مبارک در مصاحبه ای با شبکه العربیه در آوریل 2006 که طی آن بیشتر شیعیان را به تابعیتشان نسبت به ایران و نه نسبت به دولت خود متهم ساخت، اختصاراً نظر حکومت نسبت به شیعیان مصر را بیان می دارد. در نگاهی مردمی، تصورات حاکم نسبت به عقاید شیعیان مانند لعن ابوبکر و عمر اعتقاد به عصمت امامانشان و تقیه (پنهان داشتن حقیقتی که قلبا به آن ایمان دارد) و برافراشتن پرچم هایی در روز عاشورا و دیگر عقاید و رفتارهایی که مورد تائید اهل سنت نیست، باعث شده است که مردم نگاه آمیخته با شکی به آنها داشته باشند از این رو می توان گفت شیعیان مصر میان دو آتش به سر می برند، آتش اتهام رسمی و آتش طرد مردمی.

 

وضعیت جمعیت شناختی_ دینی

نمی توان به سادگی تعداد دقیق شیعیان مصر را بدست آورد، اما گزارش وزارت امور خارجه آمریکا در سال 2006، با عنوان " آزادی دینی در جهان"حاکی از آن است که شیعیان کمتر از یک درصد از کل جمعیت که بالغ بر 74 میلیون نفر است را تشکیل می دهند و این در حالی است که محمد الدرینی، از شخصیت های برجسته شیعه در مصر و رئیس مجلس اعلی اهل بیت بر این ادعاست که تعداد شیعیان مصر 5/1  میلیون نفر است اما منابع غیر رسمی تعداد آنها را بیش از چند هزار نفر نمی دانند.

گفته می شود در مصر افرادی هستند که به خاندان پیامبر از دو نوه آن حضرت حضرت حسن(ع) و حضرت حسین(ع) منتسبند، و بر آنها عنوان " السادة الاشراف" اطلاق می شود و به گفته درینی تعداد آنها حدود 6 میلیون نفر است، 4 میلیون نفر از آنها در منطقه الصعید ساکنند و بیشتر اینان و _ نه همه آنها_ اهل سنت هستند و خلاف آن چه بعضی می پندارند شیعه نیستند. شیعیان مصر دارای مذهب جعفری (اثنی عشری) هستند و از ناحیه بالاترین مرجع دینی در مصر یعنی الازهر به این نام شناخته شده اند.

رئیس الازهر علامه محمود شلتوت درسال 1959 فتوایی صادر کرد مبنی جواز تشرف به مذهب جعفری همانند دیگر مذاهب اهل سنت. رئیس فعلی دکتر محمد سید طنطاوی نیز بر استمرار عمل به این فتوا تاکید کردواین در زمانی بود که نیروهای امنیتی گروهی از شیعیان را دستگیر کردند. با این وجود مذهب جعفری به رسمیت شناخته نشده است، برای این که یک تشکل دینی به رسمیت شناخته شود، باید درخواست خود را به اداره امور دینی وزارت کشور ارائه دهد، که حدود فعالیتهای این تشکل را تعیین کند تا خطری از ناحیه این تشکل" تمامیت ملی" و " امنیت اجتماعی" را تهدید نکند.

حکم رسمی تشکل جدید توسط رئیس جمهور صادر می شود، طبق قانون شماره 15 سال 1927. در حالی که هیچ تشکل دینی از چنین روندی برای ثبت رسمی آگاهی نداشت و اعضاء تشکل مورد بازداشت قرار می گرفتند و زنداتی می شدند، طبق ماده 98 قانون جزا، در اوائل سال 2004 بعضی از افراد شیعه و در رأس آنها شیعی معروف دکتر احمد راسم نفیس درخواستی مبنی بر به رسمیت شناختن شیعه به عنواه مذهب دینی رسمی، طبق قانون، به وزیر کشور ارائه کردند، اما وزارت تاکنون جوابی نداده است.

شیعیان مصر مرجعیت دینی ندارند و یا حتی نمایندگان مراجع خارج از کشورشان، همان گونه که دربعضی کشورهای خلیج و دیگر دولت های عربی که دارای افراد شیعی مذهب هستند دیده می شود. همچنین آنها مسجدی ویژه مذهب خود نیز ندارند و این زمانیست که حکومت بر تنها مسجدشان مسجد آل بیت دست نهاد و در سال 1979 آن را جزء مساجد اهل سنت خواند. با وجودیکه طبق گزارش وزارت امور خارجه امریکا حدودد 74500  مسجد (که ساختمان آنها مستقل و متعلق به مسجد است) و 18000 مسجد (که جزء ساختمان های دیگر هستند) و همگی مساجد اهل سنت می باشند، در مصر وجود دارد.

در مصر اماکن و زیارتگاه های اهل بیت علیهم السلام وجود دارد که حکومت مسئولیت اداره و نظارت بر آنها را دارد، این زیارتگاه ها اگر چه در نظر شیعیان مقدسند امامورد زیارت عموم مردم مصر قرار میگیرند؛ مانند ضریح حسین بن علی علیه السلام در نزدیکی مسجد الازهر (که گمان می رود سر حضرت حسین علیه السلام در آن مدفون است) و ضریح خانم زینب علیها السلام (که بارگاهی نیز در جنوب پایتخت سوریه- دمشق- به نام ایشان است) و ضریح خانم سکینه بنت الحسین، و ضریح خانم نفیسه بنت الحسن و بارگاه امام زین العابدین علی بن الحسین علیه السلام.

بنابر گزارش"ملل و نحل و اعراق" مرکز پژوهش های رشد و توسعه ابن خلدون در سال 2005 با بهبود روابط مصر و ایران در دهه 90، طرح جذب گردشگران ایرانی و شیعه جهت سفرهای سیاحتی به مصر زیارت بارگاه آل بیت مورد بحث قرار گرفت و وزارت گردشگردی مصر بررسی آن را آغاز کرد اما مسائل امنیتی و محافظه کاری علمای الازهر مانع از اجرای این طرح شدند.

از سویی دیگر مصر از اواخر دوره سادات عرصه هجرت طائفه بهره بوده است که یه یکی از فرقه های مذهب اسماعیلی منسوب است مذهبی که دولت فاطمیون آن را اختیار کرده و اتباع این مذهب به اسماعیل بن جعفرصادق علیه السلام منسوبند و امامت را از نسل وی می دانند نه امام موسی کاظم علیه السلام.

بعضی اخبار مبنی بر این است که این طایفه بعد از سقوط دولت فاطمیون در هند انتشار یافت و لفظ "بهره" در زبان هندی به معنای "تاجر" است و از این لفظ، اشتغال افراد این طائفه به تجارت بدست می آید. از این جهت ثروتمندترین طایفه شمرده می شوند که بیشترین طرفداران آن در هند و پاکستان هستند.
طایفه بهره از آنجا که مصر پایگاه فاطمیون محسوب می شود با آن ارتباط روحی و معنوی دارند و از این رو مشتاق زیارت آثار فاطمیون و آرامگاه های اهل بیت در مصرند. این طائفه اقدام به ترمیم مسجد حاکم فاطمی به نام مسجد الانور در قاهره نمودند، مسجدی که برای اقامه مناسک دینیشان به آنجا می روند. بعضی از آنها دارای املاک و مغازه های تجاری در اطراف مسجد هستند و در آنجا ساکنند. الازهر به رهبر این طائفه محمد برهان الدین ملقب به سلطان، دکترای افتخاری، اعطا کرده است. او کسی است که کابین فعلی ضریح حضرت زینب در قاهره را ساخته است.

 

واقعیت سیاسی- اجتماعی

صالح وردانی (از شیعیانی که پیش از تشیع عضو سازمان جهاد بود و در سال 1988 دستگیر شد به جهت قضیه ای که در آن زمان سازمان خمینی نام داشت) در کتابش شیعه در مصر معتقد است که فعالیت شیعیان در دوران جدید مصر در نیمه دهه 40 توسط گروه التقریب بروز پیدا کرد، این گروه مجموعه ای از علما سنی و شیعی است که به تقریب بین مذاهب فرا می خوانند. از علما اهل سنت طرفداران تقریب می توان شیخ محمود شلتوت و شیخ احمد شرباصی را نام برد و از علمی شیعه برجسته ترینشان شیخ محمد تقی قمی (ایرانی) شیخ محمد جواد مغنیه(لبنانی) و شیخ محمد حسین آل کاشف الغطاء (عراقی).

در سال 1973 سید طالب الحسینی رفاعی از علما عراق جمعیت"آل البیت" تاسیس نمود که جبهه تشیع در مصر شمرده می شود. این جمعیت با آزادی نسبی به فعالیت می پردازند و این نتیجه رابطه قوی ایست که میان حکومت سادات و ایران در زمان حکومت شاه وجود داشت. اما با پیروزی انقلاب اسلامی ایران در سال 1979 و تیره شدن روابط میان حکومت سادات و حکومت امام خمینی و به دنبال آن قطع روابط دیپلماسی بین دو کشور امتیاز این جمعیت به دستور حکومت لغو شد و مسجدشان نیز مصادره گردید. با وجودی که این جمعیت در سال 1988 به حق قانونی مبنی بر استیفای حقش در ادامه فعالیت دست یافت اما حکومت مصر تاکنون آن حکم را اجرا نکرده است. نگرانی پنهانی حکومت مصر از جمهوری اسلامی ایران عامل اصلی جهت دهی به تعامل حکوم مصر با شیعیان در آن زمان بود، به خصوص ترس از شعار صدور انقلاب که بعضی جریان های سرمایه داری در ایران سر دادند.

بعضی نگرانی های حکومت مصر به وقوع پیوست انقلاب اسلامی در جامعه مصر تاثیر نهاد به گونه ای که گروهی از مصری ها به تشیع روی آوردند و در سال 1986 اولین انتشارات شیعی در مصر با عنوان "دارالبدایة" تاسیس شد اما نیروهای حکومتی دو سال بعد آن را تعطیل کردند. در واقع مراجع و شخصیت های دینی مصر نگاهی شک آمیز به شیعه دارند و تشیع را با مطامع شخصی و منافع مادی مرتبط می دانند.
دکتر محمد سلیم عوا، دبیر کل اتحادیه جهانی علما مسلمین در نشستی که با دبیر روزنامه نگاران در قاهره در 6 سپتامبر 2006 برپاشد بعضی شیعیان را متهم به این کرد که دعوت به تشیع را وسیله برای رهبری و جلب منافع مادی خود قرار داده اند.

شیعیان از سال 1998 مورد فشار امنیتی قرار گرفته و بارها به حقوقشان تعدی شده است. طبق گزارش سازمان دفاع از حقوق فردی(سازمانی مستقل جهت دقاع از حقوق بشر) با عنوان آزادی عقیده و مسائل شیعه در مصر دست کم 124 نفر از شیعیان دستگیر شده اند و این امر در سال های 1988 و 1989 و 1996 و 2002 و اواخر 2003 در جریان حملات امنیتی روی داد. به عنوان مثال دستگاه های امنیتی در دسامبر 2006 تعدادی از شیعیان را پس از یورش به منازلشان در شهرغارب در ساحل دریای سرخ و در جنوب شرقی کشور بازداشت کردند با اتهامی مبنی بر وارد کردن اموال از خارج و تهدید صلح و امنیت اجتماعی و اقدام به سرنگونی حکومت در کشور، نیروهای حکومتی مدتی بعد آنها را آزاد کردند.

این سازمان در گزارش خود اشاره به این مطلب دارد که در تمامی این حملات امنیتی ضد شیعه اسبابی سیاسی در کار است که میل به توجیه این بازداشت ها دارد مانند تشکیل سازمان" محظور"، ارتباط با دولت های بیگانه وارد کردن اموال از خارج اقدام به سرنگونی حکومت. اما اسباب دینی این بازداشت ها به سرعت بروز پیدا می کنند.

با وجود محرومیت شیعه از آزادی بیان عقایدشان، و ممنوعیت از تشکیل مؤسسات دینی یا اجتماعی ویژه شان و گاهی بازداشت آنها این سازمان تاکید بر این دارد که وجود سیاستی در جهت سرکوب آنها قابل اثبات نیست بعضی تحلیلگران بر این باورند که رابطه حکومت مصر با شیعیان از رابطه شان با ایران تاثیر مثبت و منفی می پذیرد زمانی که رابطه بین دو کشور دچار تشنج گردید شیعیان تحت فشار قرار گرفتند و هنگامی که گشایشی در روابط دو کشور حاصل شد محدودیت های آنها نیز کاهش یافت. به ویژه این که روابط دیپلماسی کامل بین تهران و قاره دیگر بازگشتی نداشت. برجسته ترین شخصیتهای شیعی دکتر احمد راسم نفیس استاد دانشکده پزشکی در دانشگاه منصوره مصر در سالهای 1989و 1996 به اتهام تشکیل سازمانی شیعی وارتباط با مقتدی صدر و طایفه زیدیه در یمن دستگیر و در مه 2005 پس از گذراندن 15 ماه بازداشت بدون اتهام و محاکمه آزاد شد.

 

منبع: پایگاه اطلاع رسانی راسخون

برچسب‌ها: تشیع, آفریقا, شیعه, اسلام, شیعیان آفریقا

تشیع در مصر، دیروز امروز (بخش نخست)...